Nazywane „pępkiem świata” i wielowymiarową stolicą Polski: pod zaborami „duchową”, w której „krzepiła się, siłę trwania czerpiąc, myśl polska i gdzie hartowała się w stal”, a która po odzyskaniu niepodległości, wraz z rozwojem infrastruktury turystycznej, zmieniła się w „letnią”, aby ostatecznie ukonstytuować się jako „zimowa” – dzięki rozbudowywanemu zapleczu do sportów zimowych, takiemu jak kolejki linowe, wyciągi oraz skocznie narciarskie.
Zdaniem Stanisława Ignacego Witkiewicza Zakopane w okresie międzywojennym było miastem demonicznym i piekielnym, „potworniejącym małym miasteczkiem, co u stóp gór jak pleśń jakaś ohydna się rozpełzło”, zaklętą krainą zamieniającą życie w sztukę, wyrostkiem robaczkowym polskiego organizmu, rajem dla wielkich artystów, „straszliwą oranżerią, w której rozrastają się oni jak potworne rośliny psując się przy tym od środka”, wylęgarnią psychopatów polskich oraz „generalną wytwórnią specyficznego, zresztą czysto polskiego narkotyku, zakopianiny”. Zakopianina, zdaniem Witkacego, wywoływała psychozę zakopiańską, która miała charakterystyczne objawy: pępko-centryczność, czy też omphalopsychizm, czyli chorobliwe analizowanie własnych „metafizycznych pępków”, patologiczne skupianie się na życiu wewnętrznym (Dementia praecox zakopianiensis), komponowanie życia na kształt sztuki, skłonność do pseudokontemplacji i bezczynnego rozmyślania, eksploatowanie problematyki upadku (zwłaszcza wewnętrznego), nieumiejętność trzeźwej oceny wartości dzieł sztuki (zwłaszcza własnych), zagłębianie się w metafizyce bilardu lub szachów, symultaniczne odczuwanie sprzecznych uczuć (jednoczesny głód i nasycenie, zwłaszcza w sferze duchowej), przemiana miłości w gnębienie się dwojga istot, będące zarazem szalonym misterium.
Za legendarny akt założycielski Zakopanego uważa się przywilej osadniczy z 1578 roku wydany przez Stefana Batorego. W drugiej połowie XIX wieku osada zaczęła przyciągać turystów. W przewodniku po Tatrach z 1870 roku można przeczytać, iż jest to ładnie położona wieś pełna pijaków, zawalidrogów i złodziei, do której przybywa coraz więcej gości (nazywanych przez górali „ceprami”) z Warszawy i Krakowa, „lubowników pięknej przyrody lub potrzebujących świeżego powietrza”. Gości odstraszał jednak „brak wygody i wszelkiego komfortu”. Rafał Malczewski wspomina, że „domy nieraz piękne, jak niektóre chaty góralskie i ceperskie budowle, były właściwie nie do mieszkania”. Ponadto wieś była źle skomunikowana, brakowało dróg, linii kolejowej (z Krakowa do Zakopanego jechało się dwa dni po wyboistych drogach tzw. „furką”) oraz wszelkiego rodzaju usług.
Osada zdobyła status uzdrowiska (czy też stacji klimatycznej) w 1886 roku, między innymi za sprawą Tytusa Chałubińskiego – sławnego lekarza, prekursora leczenia klimatycznego. Chałubiński przyczynił się zarówno do rozwoju, jak i popularyzacji Zakopanego, gdyż, jak wspomina Malczewski, „potrafił robić dobrą «publicity» na miarę reklamy Coca-Coli”. W efekcie pod Giewontem szybko zaczęli pojawiać się „gruźlicy, arystokracja, bogate mieszczaństwo, poeci, pisarze, muzycy i malarze”. W 1899 roku ukończono linię kolejową, dzięki czemu Zakopane uzyskało połączenie z Chabówką, a zarazem z całą siecią kolejową w Galicji. Gmina zakopiańska rozrastała się, w związku z czym w 1900 roku została uznana za gminę wyższego rzędu, zyskując status miasteczka.
W kolejnym wydaniu przewodnika po Tatrach z 1891 roku Zakopane opisane jest bardziej szczegółowo i z większą dozą sympatii: „Hojną ręką Stwórca wyposażył okolicę Zakopanego, którą sobie ludzie od pewnego czasu obrali za letnie siedlisko, że dość usiąść przed chatą i patrzeć na roztaczające się od południa tajemnicze Tatry, aby się nacieszyć cudowną przyrodą górską”. Autor podkreślał przy tym, że większość osób przyjeżdzających do Zakopanego to kuracjusze i pacjenci, korzystający ze zdrowotnych właściwości okolicznej natury.
Liczba osób odwiedzających Zakopane zaczęła stale wzrastać. Przyjezdni potrzebowali już nie tylko opisów pięknej podhalańskiej przyrody, ale także praktycznych i logistycznych porad. Przewodnik z 1904 roku dostarcza wszelkie tego rodzaju informacje: rozkład jazdy kolei żelaznej, cennik furek konnych, listę pensjonatów, hoteli, zakładów leczniczych, jadłodajni, sklepów, instytucji publicznych, atrakcji, zakładów przemysłowych i usługowych wszelkiego rodzaju, z wynajmem fortepianów włącznie.
W Zakopanem brakowało jednak infrastruktury, przede wszystkim wodociągów i kanalizacji, ale także elektryczności. Wodociągi udało się zrealizować na początku XX wieku (1906–1908), w latach dwudziestych ulice zyskały oświetlenie elektryczne, a kanalizację częściowo ukończono dopiero w 1938 roku. Mimo nie najlepszej infrastruktury w latach dwudziestych Zakopane stało się jednym z najpopularniejszych kurortów w kraju, „letnią stolicą Polski”, „największym i najsłynniejszym ziem polskich uzdrowiskiem”, którego odwiedzenie i poznanie było „obowiązkiem każdego, piękno rodnej ziemi miłującego Polaka”. Oblegane w miesiącach letnich Zakopane zaczęło przyciągać również zimą. Popularność zyskało narciarstwo oraz zbiorowe wycieczki. Autor przewodnika z roku 1912 przewidywał, że „Zakopane stanie się niedługo pierwszorzędnym miejscem sportu zimowego”. Przewidywania te spełniły się w pełni w latach dwudziestych, kiedy to została otwarta skocznia narciarska na stoku góry Krokiew (1925), a Zakopane wybrano na gospodarza Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym (1929).
Dynamiczny rozwój miasta budzi także niepokój: „zmienia się oblicze Zakopanego, jego dusza: kłębowisko intryg, skłóconych interesów prywatnych, zmaterializowanie i geszefciarstwo psują dotychczasową harmonię. To jedna cecha nowoczesnego Zakopanego – miasta”. Niegdyś spokojna i zaciszna wioska zmienia się w miasto tętniące życiem. Stale rośnie liczba mieszkańców: w 1870 było ich 2500, w 1901 roku 4452, w 1911 roku 7928 osób, w 1927 roku około 12 000 osób, a w 1938 roku już około 23 800 mieszkańców. Do kurortu przyjeżdża także coraz więcej turystów i kuracjuszy. W 1900 roku do Zakopanego przyjechało 7518 osób. W 1903 roku osadę odwiedziły 10 463 osoby, w tym prawie 8000 w miesiącach letnich. W 1910 roku ponad 12 000 turystów zatrzymało się tu na dłużej niż 48 godzin. W 1926 roku turystów było już 35 205, a w 1938 roku około 60 000 – według Ilustrowanego informatora w 1938 roku Zakopane odwiedziło 158 000 turystów, ale ta liczba wydaje się znacznie przeszacowana.
Nie wiadomo, kiedy Bruno Schulz po raz pierwszy odwiedził Zakopane, ale faktem jest, że odwiedzał miasto u podnóża Tatr często i regularnie. Co najmniej sześć wizyt Schulza w Zakopanem jest pewnych i dobrze udokumentowanych. Inne pozostają w sferze przypuszczeń, domysłów lub legend. Możemy przypuszczać, że bardziej niż natura fascynowała go artystyczna atmosfera miasta. Po górach nie mógł zresztą chodzić ze względu na lęk przestrzeni, który potrafił go sparaliżować.
Pierwsza wizyta Schulza w Zakopanem, o której wiemy, miała miejsce w sierpniu 1926 roku. Świadectwem tej podróży jest dedykacja na portrecie Haliny Drohockiej („Pannie Halince / Bruno Schulz / Zakopane sierpień 1926”) oraz jej wspomnienia, które spisała w liście do Jerzego Ficowskiego. W tym czasie Schulz prawdopodobnie spotkał się również z Władysławem Riffem – swoim przyjacielem, poetą i prozaikiem, który przebywał w Zakopanem na kuracji. W następne wakacje, między lipcem a sierpniem 1927 roku, Schulz ponownie odwiedził Riffa w Zakopanem. Podczas tej wizyty obaj poznali Adama Ważyka, który po latach opisał to spotkanie na łamach „Życia Literackiego”.
W grudniu tego samego roku Władysław Riff umarł na gruźlicę. Według relacji Ważyka on oraz Schulz przyjechali do Zakopanego na wiosnę 1928 roku, aby pożegnać zmarłego przyjaciela oraz zatroszczyć się o jego rękopisy – niestety, wszystkie zostały spalone podczas dezynfekcji przeprowadzonej ze względów sanitarno-epidemiologicznych.
Latem tego samego roku Schulz prawdopodobnie po raz kolejny odwiedził Zakopane. Janusz Degler i Tomasz Pawlak snują przypuszczenia, że właśnie wtedy, w 1928 roku, mogło dojść do spotkania z Witkiewiczem oraz Deborą Vogel – dowodem list Witkacego do Zofii Fedorowiczowej oraz tajemnicza wzmianka o „Schulzach”, którymi mogliby być Bruno i Debora. Do spotkania tego mogło dojść jednak równie dobrze w 1929 czy 1930 roku.
Ponadto w 1928 roku Schulz prawdopodobnie narysował Portret dziewczynki (Toni Sachs-Mehl), którego sygnatura („Bruno Schulz / Zakopane 1928”) jest kolejnym dowodem na to, że Schulz w 1928 roku odwiedził Zakopane.
W następne wakacje, 19 lub 20 lipca 1929 roku, Schulz ponownie przyjechał do Zakopanego. Zabrał ze sobą swojego dziewiętnastoletniego siostrzeńca Zygmunta Hoffmana oraz jego kuzyna Juliusza Schlossa. Wszyscy zatrzymali się w pensjonacie Piast.
Następna udokumentowana wizyta Schulza w Zakopanem zdarzyła się zimą – w styczniu 1934 roku, kiedy to Bruno Schulz spotkał się z Zofią Nałkowską i poznał Marię Kasprowiczową. W tym czasie prawdopodobnie odwiedził również Rafała Malczewskiego, który wspomina: „Spływała w Zakopane Zofia Nałkowska, mająca zawsze jakiegoś podopiecznego artystę, jak Bruno Schulz, i jak tam innym było, niebieskooka i o wielkiej sztucznej prostocie, jak i jej proza”.
W 1935 roku Schulz przyjechał do Zakopanego w okresie wakacyjnym. Spotykał się przede wszystkim ze swoim przyjacielem Witkacym w willi „Na Antołówce”*, a także z Romanem Ingardenem, Deborą Vogel, Jerzym Eugeniuszem Płomieńskim, Kazimierzem Czachowskim i Józefem Wittlinem. Dzięki Witkiewiczowi poznał także Marię Chasin. Będąc w Zakopanem, korespondował z Zenonem Waśniewskim, którego namawiał do przyjazdu na Podhale. Razem z Schulzem w Zakopanem przebywała jego narzeczona Józefina Szelińska, z którą spacerował po zakopiańskim parku, odwiedzając przyjaciół, niekiedy także Marię Kasprowiczową w słynnej willi „Harenda”. Jednak wspólny wyjazd niemal nie zakończył się zerwaniem zaręczyn z powodu narastających nieporozumień, wynikających z planowanej przeprowadzki do Warszawy. Schulzowi prawdopodobnie przeszkadzał także większy niż zazwyczaj tłok związany ze Świętem Gór, które go osobiście nie interesowało.
Z ostatnim udokumentowanym wyjazdem Schulza do Zakopanego wiąże się Witkacowska anegdota. Według Jerzego Płomieńskiego to właśnie w tym czasie, a więc latem 1935 roku w Zakopanem, Witkacy wymyślił żart wymierzony w masochistyczne skłonności Schulza. Namówił znajomą aktorkę, aby spoliczkowała autora Sklepów cynamonowych, czym miała mu sprawić niewysłowioną przyjemność. Aktorka ostatecznie odmówiła policzkowania, ale cała sytuacja została Schulzowi zrelacjonowana – zapewne wśród ogólnego rozbawienia. Schulz jednak „uśmiechnął się blado i miał trochę niewyraźną minę”, a Witkacy poklepał go po ramieniu, mówiąc: „No, Brunonie, minęła cię pyszna gratka”.
Prawdopodobnie Schulz odwiedzał Zakopane także po 1935 roku, brakuje jednak źródeł, które mogłyby to potwierdzić.
Zobacz też: Witkiewicz Stanisław Ignacy, sierpień 1926, lipiec–sierpień 1927, 25 grudnia 1927, 19–20 lipca 1929, 15 kwietnia 1933, przed 4 stycznia 1934 – 15 stycznia 1934, 4 stycznia 1934, 15 stycznia 1934, 25 stycznia 1934, 15 lutego 1934, 28 lutego – 1 marca 1934, 3 marca 1934, 9 marca 1934, 11 marca 1934, 12 kwietnia 1934, 5 czerwca 1934, 4 kwietnia 1935, 11 kwietnia 1935, 24 czerwca 1935, 13 lipca 1935, po 13 lipca 1935 roku, 24 lipca 1935, 25 lipca 1935, 31 lipca 1935, 3 sierpnia 1935, 7 sierpnia 1935, 14 sierpnia 1935, 24 sierpnia 1935, między 13 a 22 stycznia 1938, 23 kwietnia 1938. (ts)
