Auerbach Rachela

Pisarka, tłumaczka i publicystka pisząca po polsku i w języku jidysz, w latach 1930–1931 redaktorka lwowskiego czasopisma „Cusztajer”.

Urodziła się w 1899 roku w Łanowcach na Podolu, zmarła w 1976 w Jerozolimie. Pochodziła z rodziny wiejskich Żydów, ukończyła szkołę powszechną w Łanowcach. Po przeniesieniu się rodziny do Lwowa uczyła się w Prywatnym Żeńskim Gimnazjum Realnym im. Adama Mickiewicza, gdzie w 1921 roku zdała maturę. Studiowała filozofię, psychologię i historię na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (absolutorium w 1926 roku). Od 1925 roku pracowała jako dziennikarka w prasie polsko-żydowskiej i jidyszowej.

Według Karoliny Szymaniak1 Auerbach uznawała, że język jidysz i jego kultura powinny być podstawą nowoczesnej tożsamości żydowskiej i pod koniec lat dwudziestych zaangażowała się w projekt ustanowienia Galicji jako centrum kultury jidysz. Publikowała we lwowskich czasopismach ukazujących się w języku jidysz, między innymi „Folkun Land” i „Der Morgn” („Der Najer Morgn”), w którym redagowała dodatek literacki, oraz w jidyszowej prasie warszawskiej. W 1929 roku przy jej udziale powstał we Lwowie periodyk artystyczny „Cusztajer”, publikujący teksty o literaturze i sztuce, eseje i publicystykę społeczno-kulturalną w jidysz. Wydano trzy numery pisma, ostatni w 1931 roku. Tekst o Schulzu jako grafiku i rysowniku opublikowała w „Cusztajer” Debora Vogel.

W 1933 roku Auerbach przeniosła się do Warszawy, gdzie nadal utrzymywała się z pisania. Poruszała w swoich tekstach tematykę nowoczesnej literatury i kultury jidysz, sztuki modernistycznej, literatury pisanej przez kobiety, psychologii i pedagogiki. Jej artykuły miały orientację lewicową i feministyczną.

Po wybuchu wojny pozostała w Warszawie, gdzie znany jej sprzed wojny Emanuel Ringelblum powierzył jej organizację kuchni, która do wybuchu wielkiej akcji likwidacyjnej działała przy ulicy Leszno 40. Od połowy 1941 roku pracowała dla Ringelbluma w konspiracyjnym archiwum getta warszawskiego o kryptonimie Oneg Szabat. Pracę tę kontynuowała po wyjściu na „aryjską stronę” w marcu 1943 roku, wtedy też rozpoczęła współpracę z żydowskim i polskim podziemiem jako współpracowniczka Żydowskiego Komitetu Narodowego. Uczestniczyła w powstaniu warszawskim.

Po wojnie mieszkała w Łodzi, zaangażowała się w rozpowszechnianie i publikację dokumentów Zagłady Żydów, w tym w odnalezienie znajdującego się pod ruinami getta archiwum grupy Oneg Szabat. Działała w Związku Żydowskich Pisarzy, Dziennikarzy i Artystów, współpracowała z Centralną Żydowską Komisją Historyczną. Wyniki badań dotyczących Zagłady publikowała między innymi po polsku w „Nowym Słowie” i w jidysz w książkach Na polach Treblinki (1947) i Żydowskie powstanie (1948), wydanych nakładem Centralnej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich. Współpracowała z Aleksandrem Fordem jako konsultantka filmu Ulica graniczna (1948) i Natanem Grossem jako autorka dialogów i współautorka koncepcji filmu Nasze dzieci (1948).

Po wyjeździe z Polski do Londynu w 1950 roku, a następnie do Izraela, pracowała w radiu, a od 1954 roku w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie, w którym utworzyła dział świadectw i zainicjowała nagrywanie zeznań świadków. Odegrała ważną rolę w przygotowaniu procesu zbrodniarza nazistowskiego Adolfa Eichmanna (1961). W Izraelu opublikowała w jidysz wiele książek reportażowo-eseistycznych i dotyczących problematyki Zagłady, a także artykuły w prasie jidysz i polskojęzycznej (między innymi w „Nowinach-Kurierze”).

Zachował się list Auerbach do Schulza z 25 lipca 1938 roku, w którym między innymi odnosi się z dużą aprobatą do „prób pisania [przez Schulza] po niemiecku” i wyjawia pisarzowi swój zamiar tłumaczenia czegoś na język żydowski, co z uwagi na kontekst wypowiedzi można rozumieć jako zamiar przetłumaczenia któregoś z utworów Schulza.

Rachela Auerbach prowadziła z Jerzym Ficowskim i jego żoną Elżbietą korespondencję w latach 1971–1975. Przesłała Ficowskiemu w liście datowanym „Tel-Awiw 27 VIII 1972” (Archiwum Jerzego Ficowskiego w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu) kopię listu Schulza do Mendla Neugröschla z 4 listopada 1936 roku w sprawie tłumaczenia Sklepów cynamonowych, co zarekomendowała Neugröschlowi Debora Vogel (kopia listu Schulza w Archiwum Jerzego Ficowskiego w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Ficowski dedykował pamięci Auerbach swój wiersz Pismo umarłego cmentarza z tomu Odczytanie popiołów.

W liście do Ficowskiego z 28 stycznia 1973 roku Auerbach poinformowała, że do napisania wspomnienia o Deborze Vogel i Schulzu2 pośrednio przyczynił się Jakub Nataneli Rotman, dyrektor hebrajskiego seminarium nauczycielskiego we Lwowie, w którym Vogel uczyła psychologii i pedagogiki: „Dyrektor ten, obecnie już nieżyjący, zwrócił się był do mnie przed laty z prośbą o znane mi szczegóły jej biografii, które były mu potrzebne do jakiegoś leksykonu i stąd pośrednio wyrosły moje wspomnienia o Deborze i Brunonie Schulzu” (Archiwum Jerzego Ficowskiego w Bibliotece Narodowej, sygn. III 14530). (jk)

  • 1
    Rachela Auerbach (1899–1976) – szkic biograficzny, [w:] Rachela Auerbach, Pisma z getta warszawskiego, oprac. Karolina Szymaniak, tłum. z języka jidysz Karolina Szymaniak, Anna Ciałowicz, Warszawa 2016, s. 262–263.
  • 2
    Niszt ojsgeszpunene fedem ukazało się w izraelskim kwartalniku literacko-artystycznym „Di Goldene Kejt” (1964, nr 50, s. 131–143; odbitka w Archiwum Jerzego Ficowskiego w Bibliotece Narodowej, sygn. III 14609). Przekład na język polski pod tytułem Rozerwane nici. Garść wspomnień i zebranych wiadomości o życiu i twórczości Debory Vogel i Brunona Schulza oraz okolicznościach ich śmierci z rąk Niemców, dokonany przez Tomasza Kuberczyka z jidysz, podał do druku Antoni Czyż w piśmie „Ogród. Kwartalnik Humanistyczny” (2003, nr 1–2).