30 listopada 1914, poniedziałek

Wiedeń. Bruno Schulz po niemal trzech miesiącach pobytu w węgierskiej miejscowości Szerelmes dociera do Wiednia.

Wysiada na Dworcu Północnym (Nordbahnhof)* w otoczeniu setek uchodźców wojennych z Galicji i Bukowiny. Po porażkach Austro-Węgier i pozostałych państw centralnych1 w okręgu lwowskim mieszkańcy wschodnich rejonów monarchii masowo opuszczają rodzinne strony w obawie przed kozackimi prześladowaniami2. Według oficjalnych danych w Wiedniu szuka już schronienia kilkadziesiąt tysięcy przymusowych migrantów3. Podczas gdy większość z nich, pozbawiona środków do życia, trafia do obozów barakowych lub kwater żydowskiej dzielnicy Leopoldstadt, Schulz pozytywnie przechodzi obowiązkową procedurę kontrolną i jeszcze tego samego dnia zostaje zameldowany w IX dystrykcie (Alsergrund) przy Seegasse 3*4.

Mieszkanie pod numerem 7 na drugim piętrze kamienicy otrzymuje, być może, z urzędu – na wypełnionym przez Schulza formularzu meldunkowym brakuje obowiązkowego podpisu osoby dysponującej tytułem prawnym do wynajętego lokalu. Co więcej, wolne kwatery w Wiedniu* podczas wojny są zarezerwowane dla wyższych rangą urzędników i władz nowo powstałych instytucji militarnych, a w IX dystrykcie (dzielnicy zwanej również lekarską) przysługują dodatkowo młodzieży studenckiej, która zasila szeregi Akademickiego Legionu Pomocy (Akademische Hilfslegion)5. Możliwe zatem, że zobowiązany jest do pełnienia dalszej służby sanitarnej*. Tu znajduje się najsłynniejsza w Austro-Węgrzech klinika uniwersytecka (AKH – Allgemaines Krankenhaus), dwie kamienice zaś dzielą mieszkanie Schulza od szpitala Izraelickiej Gminy Wyznaniowej (Rothschild-Spital) przy Seegasse 9.

Wybór miejsca trudno uznać za przypadkowy. Ponaddwumilionowa metropolia zmaga się od lat z trudną sytuacją lokalową, wiele rodzin, nierzadko wielopokoleniowych, musi pomieścić się w jednym pokoju, z przechodnią kuchnią i toaletą na podwórzu. Znaczna część domów w ogóle nie ma kanalizacji i ogrzewania, nie istnieje też prawo chroniące lokatora6. Tymczasem Schulz wprowadza się ze starszą siostrą i siostrzeńcem do zabytkowej kamienicy7, mieszka w bliskim sąsiedztwie docenta doktora Zygmunta Freuda8 oraz barokowego pałacu Lichtenstein*9, zawierającego jedną z najwartościowszych kolekcji dzieł sztuki na świecie. Nie wiadomo, jak wygląda jego mieszkanie na drugim piętrze pod numerem 7 – i czy poza siostrą i siostrzeńcem musi je dzielić z innymi lokatorami10 – ale biorąc pod uwagę lokalizację i wielkość domu o łącznej powierzchni tysiąca siedmiuset metrów, można przypuszczać, że powinno być wyposażone przynajmniej w salon, jadalnię, bibliotekę oraz typową dla tej zabudowy toaletę na korytarzu, przeznaczoną do użytku wszystkich mieszkańców.

Alsergrund jest dzielnicą zamożnego mieszczaństwa, roczna cena za wynajem luksusowego apartamentu osiąga tu nawet dwadzieścia pięć tysięcy koron11. Nie sposób ustalić, ile wynosi opłata czynszowa Schulza, nie ulega jednak wątpliwości, że ktoś musi wspierać całą trójkę finansowo. Starszy brat Izydor – oficer armii c.k., nadzorujący projekty budowy fortyfikacji12 – przebywa w dystrykcie Gross-Jedlersdorf13, a na pobliskiej Karolinagasse mieszka brat cioteczny matki, wuj Jonasz – właściciel tartaku w Truskawcu i współzarządca drohobyckiej spółki wyrobów spirytusowych. Przypuszczalnie tylko dzięki ich pomocy los Schulza jako uchodźcy był nieporównani lepszy od sytuacji tysięcy innych osób. (js)

  • 1
    W czasie pierwszej wojny światowej sojusz ten łączył Austro-Węgry, Cesarstwo Niemieckie i Imperium Osmańskie, od 1915 roku w jego skład weszła również Bułgaria.
  • 2
    Ponad 90 procent z nich stanowią Żydzi, szczególnie narażeni na represje władz carskiej Rosji (Die Akten der Polizei Direktion, Krieges-Tagesereignisse, November 1914).
  • 3
    Z raportów policji wynika, że do Wiednia dociera codziennie około 3000 uchodźców wojennych, pod koniec listopada ich przybliżona liczba szacowana jest na 90 tysięcy (ibidem). 
  • 4
    Zgodnie z c.k. rozporządzeniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 15 września 1914 roku nieograniczone prawo najmu przysługuje w Wiedniu jedynie uchodźcom pełniącym funkcje publiczne czy posiadającym zaplecze finansowe (Instruktion des k.k. Ministers des Inneren betreffend die Beförderung und Unterbringung von Flüchtlingen aus Galizien und der Bukowina. M.I. 11854/1914; Zenon Lasocki, Polacy w austriackich obozach barakowych dla uchodźców i internowanych, Kraków 1929, s. 11; Roman Taborski, Polacy w Wiedniu, Kraków 2001, s. 191).
  • 5
    Z dokumentu znajdującego się w Austriackim Archiwum Państwowym i Wojennym (karta uchodźcy z roku 1915) wynika, że Schulz służył jako sanitariusz w Akademickim Legionie Pomocy (Akademische Hilfslegion). Była to organizacja studentów działająca w Wyższej Szkole Technicznej w Wiedniu i na Politechnice Lwowskiej (jej siostrzanym odpowiedniku). Do zadań ALP należała między innymi pomoc przy transporcie rannych i chorych żołnierzy przewożonych z frontu do szpitali. W dokumentach archiwalnych Wyższej Szkoły Technicznej z tego okresu Schulz nie figuruje, służbę sanitarną musiał zatem pełnić – krótko po wybuchu wojny przeciw Rosji pod koniec lata 1914 roku – w utworzonym na Politechnice Lwowskiej szpitalu polowym.  
  • 6
    Edgard Haider, Alltag am Rande des Abgrunds, Wien–Köln–Weimar 2013.
  • 7
    Była ona niegdyś własnością serdecznego przyjaciela Ludwika van Beethovena – Johanna Baptista Freiherra von Pasqualati (www.ig-immobilien.com).
  • 8
    Mieszkanie, a zarazem gabinet twórcy psychoanalizy mieści się przy Berggasse 19, w odległości około ośmiu minut drogi od kamienicy, w której mieszka Schulz.
  • 9
    Prywatne zbiory rodziny są dostępne dla zwiedzających od 1805 roku. 
  • 10
    Karty meldunkowe mieszkańców Wiednia z okresu I wojny światowej, przechowywane w Austriackim Archiwum Miejskim i Państwowym, uporządkowane są według nazwisk, a nie adresów. Z tego powodu nie sposób ustalić, czy poza Schulzem i jego bliskimi w kwaterze przy Segasse 3/7 przebywał ktoś jeszcze. 
  • 11
    Minimum egzystencjalne wynosi wówczas około tysiąca sześciuset koron rocznie (Edgard Haider, Alltag am Rande des Abgrunds, Wien–Köln–Weimar 2013, s. 43).
  • 12
    „Leutant, k.u.k. Landsturmingenieur bei der k.u.k. Befestigungsbau Direction Wien”.
  • 13
    Obecnie Großjedlersdorf, XXI dzielnica Wiednia. Z archiwalnego wyciągu zawierającego dane meldunkowe Izydora Schulza wynika, że przebywał on wcześniej w gminie Gerarsdorf, a nie „Gerardsdorf”. Prawdopodobnie Paolo Caneppele, od którego otrzymałam wyciąg, popełnił literówkę w tekście poświęconym odnalezionym przezeń kartom meldunkowym Brunona Schulza i jego rodziny (Paolo Caneppele, Bruno Schulz w Wiedniu, w: W ułamkach zwierciadła. Bruno Schulz w 110 rocznicę urodzin i 60 rocznicę śmierci, redakcja Małgorzata Kitowska- Łysiak, Władysław Panas, Lublin 2002).